ODPOWIEDZIALNOŚĆ PRAWNA NIELETNICH – Kiedy dziecko odpowiada za szkody, które wyrządziło?

Dziecko to osoba która nie ukończyła 18 roku życia. Mówi o tym art. 1 Konwencji o Prawach Dziecka i art. 92 kodeksu rodzinnego i opiekuńczego.

Dziecko podlega władzy rodzicielskiej. Oznacza to, że rodzice lub opiekunowie sprawują nad nim pieczę, powinni dbać o jego wychowanie, edukację, zapewniać środki do życia i właściwego rozwoju, a także opiekować się nim. W zakresie swoich działań powinni uwzględniać przede wszystkim dobro dziecka, ale także są zobowiązani do liczenia się z jego zdaniem. Dodatkowo, w zakresie ich obowiązków mieści się również reprezentowanie interesów, a także ewentualne zatwierdzanie działań dziecka, które mają istotne znaczenie prawne.

Tytułowe pytanie dotyczy kwestii ponoszenia odpowiedzialności za swoje czyny przez dziecko. Chodzi zarówno o odpowiedzialność cywilną jak i karną. W wymiarze wychowawczym tak – powinny ponosić konsekwencje swoich czynów. Wychowanie dzieci w poczuciu odpowiedzialności za swoje uczynki – to jedna z fundamentalnych zasad wychowania. W wymiarze prawnym odpowiedź nie będzie już tak jednoznaczna. Z jednej strony dzieci, tak jak każdy człowiek z chwilą urodzenia nabywają zdolność prawną. Z drugiej zaś, do ukończenia lat 13 nie ponoszą odpowiedzialności prawnej za szkody przez siebie wyrządzone, później ponoszą ją częściowo.

Pełną zdolność do czynności prawnych nabywa się z chwilą uzyskania pełnoletności (art. 11 Kodeksu cywilnego).

Ograniczoną zdolność do czynności prawnych mają małoletni, którzy ukończyli lat 13 a nie ukończyli lat 17 (art. 12 i 15 Kc), oraz osoby częściowo ubezwłasnowolnione.

Nie mają zdolności do czynności prawnych osoby, które nie ukończyły lat 13 oraz osoby ubezwłasnowolnione całkowicie. Osoby takie mogą dokonywać drobnych czynności życia codziennego, np.: dysponować swoim kieszonkowym, dokonywać zakupu biletów do kina, robić drobne zakupy żywnościowe i dysponować przedmiotami osobistymi o niewielkiej wartości. Jeżeli jednak umowa doprowadziłaby do rażącego pokrzywdzenia takiej osoby, umowa ta nie wywoła skutków prawnych i można dochodzić zwrotu świadczenia (np. zwrot pieniędzy w zamian za oddany towar). Czynność prawna dokonana przez osobę, która nie ma zdolności do czynności prawnych jest nieważna – nie wywołuje żadnych skutków prawnych.

Odpowiedzialność karna a cywilna.

W polskim prawie możemy wyróżnić odpowiedzialność cywilną i karną. Najprościej można to ująć – odpowiedzialność cywilna wynika z kodeksu cywilnego, odpowiedzialność karną ponosi się z przepisów kodeksu karnego. Istnieją jednak istotne różnice pomiędzy nimi. Odpowiedzialność cywilna ma postać wyłącznie majątkową i powstaje dopiero wtedy, gdy zostanie wyrządzona szkoda. Odpowiedzialność karna ma postać osobistą i majątkową.

Jedna odpowiedzialność nie wyklucza drugiej, np. możemy karnie odpowiadać za wypadek drogowy i dodatkowo możemy ponieść odpowiedzialność cywilną za szkody jakie spowodowaliśmy.

Na gruncie prawa cywilnego w stosunku do dziecka operuje się pojęciem małoletniego – to osoba, która nie ukończyła 18 lat. Inaczej jednak kształtuje się odpowiedzialność małoletniego, który nie ukończył lat 13, a inaczej w wieku od 13 do 18 roku życia.

Na gruncie prawa karnego dziecko ponosi odpowiedzialność karną z chwilą ukończenia lat 17. Przed ukończeniem 17 roku życia dzieci jako nieletni odpowiadają na zasadach określonych w ustawie o postępowaniu w sprawach nieletnich.

Odpowiedzialność cywilna

Odpowiedzialność za czyny niedozwolone.

Małoletni do lat 13 nie posiadają zdolności do czynności prawnych oraz  nie ponoszą odpowiedzialności za czyny przez siebie popełnione.

W ich przypadku nie możemy mówić o czynach zabronionych, czy też mających znamiona przestępstwa (czynu karalnego), przestępstwa skarbowego czy wykroczenia. Nawet w sytuacjach czynów dotyczących drastycznych przestępstw prawo przewiduje odpowiedzialność karną nieletnich od ukończenia 15 roku życia.

Czy to oznacza, że małoletni poniżej 13 roku życia są całkowicie bezkarni? Nie.

W ich przypadku możemy mówić o czynach niedozwolonych, czyli tzw. odpowiedzialności deliktowej (ex delicto– z czynu niedozwolonego).

Zasady odpowiedzialności za czyny niedozwolone regulują przepisy Kodeksu cywilnego (przepisy art. 415 – 449). Fundamentalna zasada odpowiedzialności deliktowej brzmi:

Kto z winy swej wyrządził drugiemu szkodę, obowiązany jest do jej naprawienia.

Mamy tu do czynienia z odpowiedzialnością za własne czyny opartą o zasadę winy.

Czynami niedozwolonymi są działania lub zaniechania sprzeczne z prawem lub zasadami współżycia społecznego, wywołujące szkodę. Podmiot odpowiedzialny za szkodę wyrządzoną czynem niedozwolonym zobowiązany jest do jej naprawienia.  Aby sprawca czynu niedozwolonego został uznany winnym i obciążony obowiązkiem naprawienia szkody, poszkodowany musi jej dowieść poprzez wykazanie istnienia i rozmiaru szkody, istnienie związku przyczynowego pomiędzy działaniem lub zaniechaniem sprawcy a powstałą szkodą.

Odpowiedzialność za ciężar dowodowy spoczywa na poszkodowanym (art. 6 Kc)

Odpowiedzialność cywilna uzależniona jest od pojęcia zdolności do czynności prawnej oraz wieku osoby nieletniej.

Małoletni, który nie ukończył lat 13, nie ponosi odpowiedzialności za wyrządzoną szkodę (art. 426 Kc).

Przepis ten wyłącza odpowiedzialność małoletnich wychodząc z założenia, że osobom do lat 13 nie można przypisać winy z uwagi na niedostateczny stopień rozwoju intelektualnego (dojrzałości). Znosząc odpowiedzialność prawną za szkodę małoletniego do ukończenia 13 roku życia, ustawodawca uznał, że jest on osobą prawnie ubezwłasnowolnioną. Ktoś jednak powinien zadośćuczynić i naprawić wyrządzoną szkodę. Kodeks cywilny w takich przypadkach wprowadza zasadę  odpowiedzialności za cudze czyny przyjmując zasadę  domniemania winy osoby nadzorującej.

Odpowiedzialność osób zobowiązanych do nadzoru.

Zgodnie z przepisami kodeksu cywilnego (art. 427), za szkody wyrządzone przez małoletniego nie ponoszącego odpowiedzialności odpowiadają osoby, które z mocy ustawy lub umowy zobowiązane są do nadzoru nad nim.  Rodzice (opiekunowie prawni).

Z mocy ustawy (kodeks rodzinny i opiekuńczy) dziecko pozostaje pod opieką rodziców (innych opiekunów) do chwili uzyskania pełnoletniości. Nadzór rodzica nad dzieckiem ma związek z władzą rodzicielską określoną w kodeksie rodzinnym i opiekuńczym. Władza rodzicielska  to ogół obowiązków rodziców względem dziecka w celu należytego wykonania pieczy nad osobą i majątkiem dziecka oraz wychowanie i kierowanie dzieckiem. Składnikiem władzy rodzicielskiej są także uprawnienia rodziców. Dziecko zaś jest winne rodzicom posłuszeństwo.

Rodzice obowiązani są troszczyć się o fizyczny i duchowy rozwój dziecka i przygotować je należycie do funkcjonowania w społeczeństwie.

Należy założyć, że działalność wychowawcza rodziców ma wpływ na zachowanie się dziecka. W szczególności powinna ona zapobiegać wyrządzaniu przez dziecko szkód osobom trzecim.

Osoba poszkodowana może domagać się odszkodowania od rodziców. Rodzice mogą uwolnić się od tego zobowiązania, gdy dowiodą, że szkoda powstała pomimo starannego wykonywania przez nich

nadzoru. To poszkodowany musi udokumentować szkodę, jej wysokość oraz związek przyczynowy pomiędzy działaniem sprawcy a szkodą.

Osoby sprawujące nadzór na podstawie umowy.

Inaczej wygląda sytuacja dziecka powierzonego do nadzoru (opieki) w przedszkolu, szkole, szpitalu czy innej instytucji. Za poczynione przez dziecko szkody odpowiadają osoby sprawujące nad nim bezpośredni nadzór (opiekun, nauczyciel, lekarz, instruktor). Odpowiedzialność ta dotyczy sytuacji, gdy nadzór ten był sprawowany niewłaściwie.

Kto z mocy ustawy lub umowy jest zobowiązany do nadzoru nad osobą, której z powodu wieku albo stanu psychicznego lub cielesnego winy poczytać nie można, ten obowiązany jest do naprawienia szkody wyrządzonej przez osobę, chyba że uczynił zadość obowiązkowi nadzoru albo że szkoda byłaby powstała także przy starannym wykonaniu nadzoru.                          

Nadzorujący może uwolnić się od odpowiedzialności gdy udowodni, że nadzór był sprawowany należycie. Wyrazem ochrony prawnej osób czasowo sprawujących nadzór nad małoletnim jest ubezpieczenie OC – od odpowiedzialności cywilnej, które przenosi na ubezpieczyciela ryzyko odszkodowawcze.

Szczęśliwe dziecko nie potrzebuje ustaw, kodeksów, lecz kochających i rozsądnych rodziców oraz życzliwości i aktywnego zainteresowania ze strony innych osób zajmujących się dzieckiem.

Gdy jednak tego zabraknie dobrze jest znać zasady ochrony i odpowiedzialności dziecka przed prawem.